Dit interview van het NRC met Esther Perel zegt alles over haar nieuwste boek. Ik heb er niets
aan toe te voegen behalve dat ik zou zeggen: voor iedereen die er mee te maken had of heeft: lees!

‘Ik wil ontrouw niet goedpraten, wel begrijpen’

Overspel Relatietherapeut en seksuoloog Esther Perel vindt dat we ontrouw niet meer door een traditionele moralistische bril moeten bekijken. „In een samenleving die individuele voldoening eist, worden we meer dan ooit in de verleiding gebracht om af te dwalen.”

‘We moeten een nieuw gesprek voeren over de oudste zonde ter wereld”, zegt Esther Perel in een interview via Skype vanuit New York. Perel (59) is een van de meest vooraanstaande relatietherapeuten en seksuologen ter wereld. Deze week verschijnt haar boek Liefde in verhouding: een nieuw perspectief op trouw en ontrouw , een fascinerend overzicht van mogelijkerwijs alle aspecten en betekenissen van overspel.

We moeten volgens haar op een ‘existentialistische’ manier naar overspel kijken – dat wil zeggen: „overspel als een uitdrukking van de complexiteiten en de dilemma’s van liefde en verlangen in deze tijd”.

Ze zegt: „Volgens de visie die we nu hebben, is ontrouw een symptoom van een misgelopen relatie. Als je thuis alles hebt wat je nodig hebt, zou er geen reden hoeven zijn om buiten de deur te kijken. De trouwe partner is in deze opvatting de volwassen, toegewijde, realistische van de twee; degene die van het rechte pad af gaat is zelfzuchtig, onvolwassen en heeft geen zelfbeheersing.” Maar, stelt ze, „de complexiteiten van liefde en verlangen laten zich niet in eenvoudige categorieën stoppen van goed en slecht, slachtoffer en dader.”

Perel is Belgische van geboorte, en spreekt na jaren in het buitenland een prachtig soort Nederlands. Ze zegt ‘gelukkelig’ en maakt van liefde een werkwoord: ‘ik lief je’.

Ontrouw komt voor in álle soorten relaties, beweert ze, ook in gelukkige, en het is onnodig dat een prachtig huwelijk door een affaire van een van beiden wordt teruggebracht tot wat er allemaal aan ontbrak.

„Mensen gaan om ontelbaar veel redenen vreemd”, zegt Perel. Maar één thema treedt herhaaldelijk op: verhoudingen als een vorm van zelfontdekking, een zoektocht naar een nieuwe of verloren identiteit. „Wat ik het meeste hoor van degenen die vreemd zijn gegaan, is dit: ze krijgen er het gevoel van dat ze léven, en dat het ‘zelfverraad zou zijn om die gevoelens te ontkennen’.”

De overspelige vrouwen en mannen in haar spreekkamer gebruiken daar woorden voor als ‘groei’, ‘onderzoek’ en ‘transformatie’. „De ontsnapping uit de echtelijke verdoving brengt een erotische siddering mee waardoor we voelen dat we leven. We zijn niet zozeer op zoek naar een andere geliefde als wel naar een andere versie van onszelf. En het is dikwijls niet onze partner die we willen verlaten, maar wie we geworden zijn.”

Waarom heb je daar een affaire voor nodig?

„Als je een partner kiest, kies je een verhaal, een script, en dus begin je dat script te leven en tien, vijftien jaar later, zeg je: maar er was een heel ander script dat ik ook had kunnen leven, waar is dat deel van mij? Vaak is de meest bedwelmende ánder die mensen in een affaire ontdekken niet een nieuwe partner, maar het nieuwe ‘ik’.”

Perel noemt een affaire „een poëtische vlucht”, een alternatieve realiteit waarin we een nieuwe voorstelling van onszelf kunnen creëren, en onszelf opnieuw kunnen uitvinden. Juist omdat we door het geheime karakter ervan niet lastiggevallen worden door de realiteit. „In een affaire is alles mogelijk. Geliefden voelen dat ze in contact komen met iets wat wezenlijker, authentieker en oprechter is dan hun zogenaamde echte leven. En anders dan vroeger vinden we dat we het recht, ja, de plicht, hebben om dit na te jagen.”

Kan dat in je eigen relatie niet?

„Om moderne ontrouw te begrijpen moet je echt het moderne huwelijk begrijpen. Onze individualistische samenleving veroorzaakt een paradox: de behoefte aan trouw neemt toe, maar de aantrekkingskracht van ontrouw ook.”

De verwachtingen die we van onze levenspartner hebben, maken ons volgens haar en de tientallen wetenschappers die ze in haar boek citeert kwetsbaarder voor overspel. „Intimiteit is het tegengif geworden voor een leven van toenemende versplintering”, schrijft ze in een hoofdstuk over de maatschappelijke context van hedendaagse relaties. „We verwachten van één persoon dat deze ons geeft waarin ooit een heel dorp voorzag, en we leven twee keer zolang. Dat is een reusachtige taak voor een tweemanschap.” Het ‘beste maatjes-gevoel’ dat daardoor ontstaat, verstikt volgens Perel de erotische vitaliteit. „Vuur heeft zuurstof nodig.”

Doordat we emotioneel zo sterk afhankelijk zijn van onze partners, hebben verhoudingen meer dan ooit een verwoestende lading, stelt ze. „Maar in een cultuur die individuele voldoening eist en ons verleidt met de belofte van meer geluk, worden we meer dan ooit in de verleiding gebracht om af te dwalen.”

Hoe ga je na een affaire samen verder?

„Dat gaat meestal volgens een van deze drie scenario’s. Eén: vijf jaar later praten we er nog over alsof het gisteren gebeurd is. Het centrale thema in de relatie is ontrouw. Bij ieder meningsverschil wordt het er weer bijgehaald.” Perel doet met gezwollen stem de stem na van de bedrogen echtgenote: ‘Jij hebt in deze relatie het recht verspeeld om nog ergens iets van te vinden!’”

Dan is er de relatie waarin de partners nergens meer over praten en proberen de stabiliteit terug te vinden, maar die de crisis niet hebben gebruikt om iets te leren. Onder de oppervlakte liggen woede en angst.

En dan is er een derde groep die zegt: ‘Het was waarschijnlijk de moeilijkste tijd in onze relatie, maar als we jaren later terugkijken heeft het ons helemaal veranderd. We hebben een nieuwe relatie gebouwd. We zijn veel sterker, veel dichter bij elkaar. Ik zou dit zo graag hebben gewild zonder dat we door die moeilijke tijd heen moesten, en ik wil niet zeggen dat het ons goed heeft gedaan, maar iets goeds is er zeker uit voortgekomen.’

Hoe kom je er als stel sterker uit?

„Door te leren van de crisis. Als ik de bedrogen persoon ben, wil ik eerst weten dat jij, de overspelige, erkent dat je mij pijn hebt gedaan, en dat je daar schuld over voelt. Daar begint het mee. Want ik ben in een nachtmerrie beland. Verraden worden kan traumatisch zijn. Dus als overspelige partij begin je niet met begrip vragen, nee, je neemt schuld. Daarnaast wil ik, de bedrogene, weten dat jij echt bij mij wilt zijn, en niet alleen omdat je je schuldig voelt. Pas dan kunnen we op zoek gaan naar de betekenis van de verhouding.”

Hoe eerlijk moet dat gesprek zijn?

„De eerlijkheid ligt minder in de details van de verhouding en meer in de betekenis ervan. De jaloerse mens wil alles weten: ‘Heb je het met haar gedaan van voren, of van achteren?’ Vraag dat niet, dat vergeet je nooit meer. Wat je wilt weten is: heeft het iets met mij te maken? Met onze relatie? Of horen de redenen vooral bij jou?

„We moeten er niet automatisch vanuit gegaan dat onze relatie mislukt is, of dat ons hele huwelijk ineens een leugen was. Je kunt altijd wel problemen binnen een huwelijk ontdekken, maar dat hoeven niet de juiste sleutels te zijn om de betekenis van de verhouding bloot te leggen”, zegt Perel.

„En dan kunnen we de vraag stellen: hebben we het materiaal nog om samen iets nieuws te bouwen? Soms heeft een koppel na een affaire gesprekken die eerlijker zijn dan de gesprekken die ze ooit hebben gehad. Ik hoor van mensen: we hebben gesproken zoals we jaren niet hebben gesproken, en we hebben seks gehad met een intensiteit die we al jaren niet gehad hebben.”

Catastrofes brengen ons vaak tot de kern van dingen. „De schok van ontrouw kan ook de erotische vonk thuis nieuw leven inblazen. Het bestaan van een derde bevestigt de erotische individualiteit van onze partners.”

Weet je, zegt Perel, „onze partners zijn niet ons bezit; we hebben ze slechts te leen, met een optie op verlenging of niet. Het besef dat we hen kunnen verliezen hoeft de toewijding niet te ondermijnen; het werkt eerder een actieve betrokkenheid in de hand die stellen die al lang samen zijn vaak missen. Het besef dat onze geliefden altijd weg kunnen gaan zou ons uit onze zelfgenoegzaamheid moeten rukken.”